Fog of War 2.0 — 20 jaar MIVD

‘Niet voor niets kan bij het spel Stratego alleen de spion de vijandelijke maarschalk uitschakelen’, zei generaal-majoor Jan Swillens, directeur van de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD), op een seminar ter ere van het 20-jarig bestaan van deze dienst.[1] Zonder goede inlichtingen is het onmogelijk de fog of war, de mist op en voorafgaand aan het slagveld, (deels) te laten optrekken. Swillens benadrukte dat in de ‘permanente intelligence contest’ één ding centraal staat: ‘It takes a network to defeat a network. Publiek, privaat, kennisinstituten, de diensten, nationale en internationale partners. Op alle fronten zullen we een gezamenlijk antwoord moeten vinden. Laten we gezamenlijk door de mist heen kijken en doen wat nodig is’.

Onder leiding van moderator prof. dr. Jonathan Holslag blikten sprekers als minister van Defensie Kajsa Ollongren, Commandant der Strijdkrachten generaal Onno Eichelsheim, en prof. dr. Bob de Graaff terug en vooruit op het werk van de MIVD. Hoe is dat veranderd? En hoe moet de dienst zich voorbereiden op nieuwe veranderingen? Een rode draad hierbij is het bewustzijn over ‘(un)known unknowns’: we weten dat we over sommige ontwikkelingen nauwelijks iets weten, en soms weten we zelfs helemaal niet wat we niet weten. Ook de dreigingen die wel bekend zijn maken het inlichtingenwerk gecompliceerd. Zoals minister Ollongren opmerkte naar aanleiding van een peiling in de zaal over de belangrijkste dreigingen van dit moment: ‘De grootste dreiging is dat er niet slechts één dreiging is, maar een breed scala’. Een scala van onder meer de acute gewapende dreiging door Rusland, de gestage opkomst van China, klimaatverandering en technologische ontwikkelingen, zoals autonome wapens die opereren met kunstmatige intelligentie (AI). Prof. dr. Bas Rietjens (NLDA) benadrukte later in een tweegesprek met moderator Holslag dat het scala aan dreigingen niet alleen breed is, maar ook een uitermate dynamisch en complex karakter heeft.

Wat betreft technologie stelde CDS Eichelsheim dat China binnen 15 jaar in staat is autonome wapensystemen in te zetten die volledig zelfstandig doelen kunnen aangrijpen, dus zonder tussenkomst van mensen. Ook in de Chinese besluitvorming kan AI een rol spelen, waardoor China zowel op strategisch als tactisch niveau een voordeel heeft in snelheid. We kunnen deze ontwikkeling niet meer stoppen, hooguit afremmen. Bijvoorbeeld het Chinese tekort aan micro-elektronica is een beperkende factor, het verminderen van de export daarvan naar China kan diens plannen vertragen. China is zover gekomen door een nationale aanpak, waarbij Chinese bedrijven in Europa en de VS kennis vergaarden over dual-use-technologie. Als tegenwicht moeten westerse landen ook een nationale aanpak hanteren. De inlichtingendiensten kunnen dit soort dreigingen namelijk niet alleen tegengaan, aldus Eichelsheim. Overheden, bedrijfsleven, universiteiten en kennisinstituten hebben hierin allemaal een rol te spelen. ‘In de permanente strategische competitie waarin wij ons inmiddels bevinden – of we het willen of niet – gaat het erom wie er sneller en slimmer is dan de ander’, stelde de CDS. Welke concrete maatregelen neemt Defensie zelf? ‘Om beter te kunnen voorzien in de behoefte aan operationele en tactische inlichtingen van de krijgsmacht worden sinds kort operationele eenheden deels en tijdelijk onder de MIVD geplaatst’. Daarnaast ‘zal binnen de Directie Operaties de J2-cel worden versterkt en uitgebreid. De J staat voor joint – alle krijgsmachtdelen – en de 2 voor inlichtingen. Hiermee kan er meer sturing worden gegeven aan de operationele en tactische inlichtingenvraag vanuit de krijgsmachtdelen.’ Zo moet ook de kloof tussen strategische, operationele en tactische inlichtingen overbrugd worden, iets wat ook Swillens onderkende.

Een opvallend optreden was er voor dr. ir. Patricia Damen, die aan het hoofd staat van de Joint SIGINT en Cyber Unit (JSCU) van de MIVD, een rol die niet zo gauw in de openbaarheid treedt. In haar speech ‘Werkende wet – werken met de wet’ gaf zij met een fictieve casus een toelichting op de werkwijze van haar afdeling. Een (gericht) middel dat de JSCU onder voorwaarden kan gebruiken is hacken. Hoe een hack verloopt is van tevoren vaak lastig te zeggen, waardoor het ook moeilijk is in te schatten wat de technische risico’s zijn en die tot in detail te beschrijven. De huidige wet voor inlichtingen- en veiligheidsdiensten vereist dat wel, met verlies van slagvaardigheid tot gevolg. Damen vertelde dat in de tijdelijke wet die ‘dit moet repareren een clausule is voorzien, waardoor we met dynamisch toezicht slagvaardiger kunnen handelen tegen landen met een offensief cyberprogramma tegen Nederland’.

Paradigmaverschuivingen

Naast deze inzichten vanuit de professionele wereld van de inlichtingendiensten was er ruimte voor een beschouwende blik vanuit academische hoek. Professor Bob de Graaff (Universiteit Utrecht) werkt aan een boek over de 100-jarige geschiedenis van de Nederlandse militaire inlichtingendiensten, culminerend in de huidige MIVD. In die lange geschiedenis is ‘het meest frappante hoe lang het heeft geduurd om een MIVD te hebben van een niveau zoals dat nu is’, aldus De Graaff. Hij onderscheidde een aantal fasen waarin de aard en focus van de inlichtingendienst veranderden. Zo was Nederland vóór WOII neutraal, en de militaire inlichtingendienst moest dat beleid ondersteunen. Daarna, vanaf de start van de Koude Oorlog en de inbedding in de NAVO, moest de krijgsmacht denken in bondgenootschappelijke termen en niet meer zuiver nationaal: wat doen we samen? Na de Koude Oorlog werd crisisbeheersing dominant, en dat vroeg weer om een andere benadering. Deze periode werd doorkruist door 9/11 en terrorismebestrijding. Terrorisme was voorheen meer het terrein van justitie, nu kreeg de militaire wereld daarin een rol. Door de voortdurende veranderingen in paradigma’s moet de inlichtingenwereld volgens De Graaff steeds een afweging maken: ‘We doen de dingen goed, maar doen we nog de goede dingen?’

De core business van de MIVD moet daarom ‘early warning’ zijn, zei De Graaff. Toch zien de diensten paradigmaverschuivingen vaak niet aankomen. Bovendien wordt de werkwijze onvoldoende of te laat aangepast aan nieuwe situaties, en nieuwe wetgeving voldoet vaak al snel niet meer. Het is noodzakelijk meer vooruit te denken. Niet alleen de eigen organisatie moet inzien wat er moet veranderen, zij moet ook de ‘klanten’ (politieke en militaire besluitvormers) daarin meenemen. Die zijn echter te veel gericht op de actuele crises, en niet op mogelijke nieuwe dreigingen. In het huidige politieke klimaat, onder druk van de Russische oorlog in Oekraïne, valt het wel mee, zei De Graaff, maar hij vreest dat er na een volgende economische of financiële crisis weer een terugval volgt. Korten op budget en daardoor capaciteiten zou dan weer leiden tot ad-hoc- en kortetermijndenken.

MIVD als radar

Moderator Holslag sloot het seminar af met een discussie met de directeur van de MIVD Swillens en zijn plaatsvervanger Sebastian Reyn. Swillens sloot zich aan bij de opmerkingen van Bob de Graaff over paradigmaverschuivingen: ‘De uitdaging is om razendsnel in te kunnen spelen en capaciteit vrij te maken voor een nieuwe explosie, een strategische verrassing. Eerst was de MIVD voor het overgrote deel gericht op Afghanistan, nu is de dienst meer een mondiale radar.’ Reyn vond het ‘opvallend dat Rusland tijdens het seminar relatief weinig werd genoemd, terwijl China en technologie vaker vielen als kernwoorden’. Refererend aan Bob de Graaff, die eerder op de dag zei dat de inlichtingendiensten soms moeite hebben gehad zich voor te bereiden op volgende dreigingen, stelde Reyn: ‘Het is een goed teken dat we niet uit het oog verliezen dat er behalve Rusland en Oekraïne ook nog China is.’ Hij vatte het samen in de metafoor ‘Rusland is een thunderstorm, China is climate change’.