‘The institutions are bending, but it won’t break’. Het is een zorgwekkende observatie van generaal Mark Milley, Chairman of the Joint Chiefs of Staff, over de instituties van de Amerikaanse democratische rechtsstaat tijdens het laatste jaar van Donald Trumps presidentschap. Dat laatste jaar wordt chronologisch en tot in detail geschetst in het nieuwe boek I Alone Can Fix It van Carol Leonnig en Philip Rucker. Het gaat over een man wiens wereld om hem draait, in plaats van om de zon. Tegelijkertijd loopt als een rode draad door het verhaal de gedachte dat de krijgsmacht de hoeder is van de democratische rechtsstaat. Er is namelijk een sleutelrol weggelegd voor Milley in deze kroniek, die optekent hoe de Amerikaanse democratische instituties onder leiding van Trump aan het wankelen worden gebracht en hoe Milley uiteindelijk de laatste strohalm was om het systeem van de ondergang te redden. ‘Remember your oath’ is wat Nancy Pelosi, voorzitter van het Huis van Afgevaardigden, hem nog opwerpt, ‘We are all trusting you’.

Corona

De schrijvers slagen erin om je aan het boek gekluisterd te houden bij het lezen van de zeer gedetailleerde getuigenissen van hoge ambtenaren, medewerkers, vrienden en adviseurs van de regering-Trump. Ook Trump zelf is geïnterviewd door de twee Pulitzer Prize winnende onderzoeksjournalisten. Meer dan 500 pagina’s staan bol van voorbeelden die tekenend zijn voor Trumps incompetentie, ongekende narcisme en vijandigheid in het aansturen van de coronapandemie, het omgaan met de Black Lives Matter-demonstraties en zijn obsessie om de krijgsmacht voor zijn karretje te spannen.

Leonnig en Rucker beginnen met Trumps curieuze en mislukte aanpak van de coronapandemie. ‘Doctor Trump’ geloofde bijvoorbeeld dat het virus te bestrijden was met het injecteren van een chloorachtige substantie en zette wetenschappelijke instanties onder druk om allerhande middelen lukraak goed te keuren. De regering-Trump liet ook, aldus het boek, nieuwe modellen ontwikkelen, die gunstigere coronacijfers presenteerden om zo de president in een beter daglicht te zetten. Kritiek op dit soort gang van zaken werd door de president afgestraft met uitsluiting, de Twitterschandpaal of zelfs ontslag. Bijzonder is ook hoe Trump reageerde toen eindelijk de aankoop van AstraZeneca-vaccins gerealiseerd was: ‘What? It’s a British company? Boris Johnson is going to have a field day with this’. Hij maakte zich drukker om wat andere wereldleiders van hem zouden vinden dan de gezondheid van zijn eigen burgers. Dit opmerkelijke, egocentrische gedrag zorgde ervoor dat het democratische systeem op de proef werd gesteld.

Krijgsmacht en politiek

In I Alone Can Fix It komt tevens naar voren hoe de rol van de krijgsmacht in een democratie er uitziet in een klimaat waarin wordt geflirt met dictatoriale taferelen. Het toont hoe anders het had kunnen lopen als Milley vatbaar zou zijn geweest voor Trumps bullebakkengedrag, zijnde zijn meerdere. Hij bleek echter bewapend met expertise, enorm verantwoordelijkheidsgevoel en een gezonde dosis dienstbaarheid aan het land. Tijdens de BLM-demonstraties toonde hij grondige kennis over de feiten en de cijfers en hij was geen voorstander van het in werking zetten van de Insurrection Act.[1] Trump was echter steevast van plan zichzelf neer te zetten als de ‘law and order president’ waarvoor hij (ook) de krijgsmacht nodig had. Terwijl Milley een dagtaak had om de krijgsmacht buiten de politiek te houden, is hij echter toch in een vooropgezet stuk theater getuind, door een door Trumps team gecreëerde samenloop van omstandigheden. Milley liep in uniform mee met president Trump over Lafayette Square naar de St. John’s Church, waar zojuist met geweld vreedzame demonstranten waren verdreven. Trump hield vervolgens voor een fotomoment de bijbel omhoog. Milley bood zijn excuses aan voor de politisering van zijn uniform. Trump was woest. De generaal reageerde: ‘You don’t want the military in politics. It’s fundamental to the survival of the republic’. Milley werd een paar weken na de verkiezingen geattendeerd door een vriend op de bedreiging van diezelfde republiek. ‘They’re trying to overturn the government’.

Ruim voor de bestorming van het Capitool, op 6 januari dit jaar, maakte Milley zich al grote zorgen dat Trump bezig was een enorme chaos te creëren en de krijgsmacht daarin mee wilde nemen. Hij noemde Trumpaanhangers ‘brownshirts in the streets’ en vergeleek de situatie in de VS en Trumps retoriek over de zogenaamd frauduleuze verkiezingsuitslag met die in de beginjaren van nazi-Duitsland. ‘This is a Reichstag moment’, refererend aan Hitler die de brand in de Reichstag als excuus gebruikte om de macht te grijpen. In de laatste weken van het presidentschap zou Milley er alles aan doen dat ‘the guys with the guns’ niet zouden buigen voor Trumps malversaties. Zelfs beurtelings ontslag ‘like a set of dominos’ van hem en zijn Joint Chiefs behoorde tot een mogelijk scenario.

Hoewel Leonnig en Rucker de rol van Milley prijzen, schrijven ze niet over de uitdaging die de krijgsmacht zelf had door een opvallende groep militairen die deel uitmaakte van de Trumpaanhangers in het Capitool. Een aantal veteranen en actief dienende militairen is bijvoorbeeld lid van de militie Oathkeepers die in groten getale bij de bestorming aanwezig waren. Zij beweren de grondwet van de VS te beschermen, zoals zij in hun militaire eed hebben beloofd: ‘…support and defend the Constitution of the United States against enemies, foreign and domestic’.

Gezien de huidige ontwikkelingen is het verder interessant te lezen in het boek dat Milley en zijn generaals Trump herhaaldelijk hebben gewaarschuwd voor zijn ‘hobbyhorse’ Afghanistan. ‘Withdrawal had to be executed carefully and in stages, protecting each flank and helping the Afghan government remain stable’. Ironisch is dat wat de Joint Chiefs juist probeerden te voorkomen, nu onder een nieuw bewind gaande is. Het laatste woord is daar nog niet over gezegd, maar het was mooi geweest als er een paar woorden waren gewijd aan de deal die de regering-Trump al eind februari 2020 zou hebben gesloten met de Taliban in Doha over de terugtrekking uit Afghanistan.

Kritische officieren

Hoe dan ook, de twee onderzoeksjournalisten hebben een ware page-turner op papier gezet met schokkende getuigenissen en observaties. Iedereen met belangstelling voor de positie van de krijgsmacht in het democratische systeem komt aan z’n trekken in dit boek. Een van de punten die de schrijvers maken, is hoe cruciaal het is dat vooral officieren kritisch blijven denken, de democratische rechtsstaat niet voor lief nemen, en weten wie ze zijn en waar ze voor staan. Hoewel de Republikeinen de gebeurtenissen bij het Capitool nu afzwakken en Trump niet vervolgd zal worden voor zijn aandeel, blijft het een feit dat de bestorming wel degelijk heeft plaatsgevonden in een van de meest prominente democratieën ter wereld. De schouders hierover ophalen is slecht voor je ruggengraat. Een prangende vraag is of het tarten van de democratische rechtsstaat ook in Nederland mogelijk zou kunnen zijn?

Karishma Chafekar, Nederlanse Defensie Academie

[1] De Insurrection Act is een oude federale wet uit 1807 die toestaat dat de krijgsmacht binnenlands wordt ingezet tijdens bijvoorbeeld civiele onrust of rebellie.

I Alone Can Fix It

Donald J. Trump’s Catastrophic Final Year

Door Carol Leonnig en Philip Rucker

New York (Penguin/Random House) 2021

592 blz. – ISBN 9780593298947